Download

(ไฟล์ "เสียงวรสาร" โดย วัดแม่พระกุหลาบทิพย์ กรุงเทพฯ)

ข. บทเทศน์บนภูเขา^a

ความสุขแท้จริง

5 ¹พระเยซูเจ้าทอดพระเนตรเห็นประชาชนจำนวนมาก จึงเสด็จขึ้นบนภูเขา^b เมื่อประทับแล้ว บรรดาศิษย์เข้ามาห้อมล้อมพระองค์ ²พระองค์ทรงเริ่มตรัสสอนว่า

³“^cผู้มีใจยากจน^d ย่อมเป็นสุข

เพราะอาณาจักรสวรรค์เป็นของเขา

⁴ผู้เป็นทุกข์โศกเศร้า ย่อมเป็นสุข

เพราะเขาจะได้รับการปลอบโยน

⁵ผู้มีใจอ่อนโยน^e ย่อมเป็นสุข

เพราะเขาจะได้รับแผ่นดินเป็นมรดก

⁶ผู้หิวกระหายความชอบธรรม ย่อมเป็นสุข

เพราะเขาจะอิ่ม

⁷ผู้มีใจเมตตา ย่อมเป็นสุข

เพราะเขาจะได้รับพระเมตตา

⁸ผู้มีใจบริสุทธิ์ ย่อมเป็นสุข

เพราะเขาจะได้เห็นพระเจ้า

⁹ผู้สร้างสันติ ย่อมเป็นสุข

เพราะเขาจะได้ชื่อว่าเป็นบุตรของพระเจ้า

¹⁰ผู้ถูกเบียดเบียนข่มเหงเพราะความชอบธรรม ย่อมเป็นสุข

เพราะอาณาจักรสวรรค์เป็นของเขา

¹¹“ท่านทั้งหลายย่อมเป็นสุข เมื่อถูกดูหมิ่นข่มเหงและใส่ร้ายต่างๆ นานาเพราะเรา ¹²จงชื่นชมยินดีเถิด เพราะบำเหน็จรางวัลของท่านในสวรรค์นั้นยิ่งใหญ่นัก บรรดาประกาศกก่อนหน้าท่านก็เคยถูกเบียดเบียนเช่นเดียวกัน^f

เกลือดองแผ่นดิน และแสงสว่างส่องโลก

¹³“ท่านทั้งหลายเป็นเกลือดองแผ่นดิน ถ้าเกลือจืดไปแล้ว จะเอาอะไรมาทำให้เค็มได้อีกเล่า เกลือนั้นย่อมไม่มีประโยชน์อะไร นอกจากจะถูกทิ้งให้คนเหยียบย่ำ”

¹⁴“ท่านทั้งหลายเป็นแสงสว่างส่องโลก เมืองที่ตั้งอยู่บนภูเขาจะไม่ถูกปิดบัง ¹⁵ไม่มีใครจุดตะเกียงแล้วเอามาวางไว้ใต้ถัง^g แต่ย่อมตั้งไว้บนเชิงตะเกียง จะได้ส่องสว่างแก่ทุกคนในบ้าน ¹⁶ในทำนองเดียวกัน แสงสว่างของท่านต้องส่องแสงต่อหน้ามนุษย์ เพื่อคนทั้งหลายจะได้เห็นกิจการดีของท่าน และสรรเสริญพระบิดาของท่านผู้สถิตในสวรรค์”

พระเยซูเจ้าทรงทำให้ธรรมบัญญัติสมบูรณ์

¹⁷“จงอย่าคิดว่าเรามาเพื่อลบล้างธรรมบัญญัติหรือคำสอนของบรรดาประกาศก เรามิได้มาเพื่อลบล้าง แต่มาเพื่อปรับปรุงให้สมบูรณ์^{h 18}เราบอกความจริงแก่ท่านทั้งหลายⁱว่า ตราบใดที่ฟ้าและดินยังไม่สูญสิ้นไป แม้แต่ตัวอักษรหรือจุดเพียงจุดเดียวจะไม่ขาดหายไปจากธรรมบัญญัติจนกว่าทุกอย่างจะสำเร็จไป ¹⁹ดังนั้น ผู้ใดละเมิดธรรมบัญญัติเพียงข้อเดียว แม้เล็กน้อยที่สุด และสอนผู้อื่นให้ละเมิดด้วย จะได้ชื่อว่าเป็นผู้ต่ำต้อยที่สุดในอาณาจักรสวรรค์ ส่วนผู้ที่ปฏิบัติและสอนผู้อื่นให้ปฏิบัติด้วย จะได้ชื่อว่าเป็นผู้ยิ่งใหญ่ในอาณาจักรสวรรค์”

มาตรฐานใหม่สูงกว่ามาตรฐานเดิม

²⁰“เราบอกท่านทั้งหลายว่า ถ้าความชอบธรรมของท่านไม่ดีไปกว่าความชอบธรรมของบรรดาธรรมาจารย์และชาวฟาริสีแล้ว ท่านจะเข้าอาณาจักรสวรรค์ไม่ได้เลย”

²¹“ท่านได้ยินคำกล่าว^jแก่คนโบราณว่า อย่าฆ่าคน ผู้ใดฆ่าคนจะต้องขึ้นศาล ²²แต่เรากล่าวแก่ท่านว่า ทุกคนที่โกรธเคืองพี่น้อง จะต้องขึ้นศาล ผู้ใดกล่าวแก่พี่น้องว่า ‘ไอ้โง่’^k ผู้นั้นจะต้องขึ้นศาลสูง^l ผู้ใดกล่าวแก่พี่น้องว่า ‘ไอ้โง่บัดซบ’^m ผู้นั้นจะต้องถูกปรับโทษถึงไฟนรก ²³ดังนั้น ขณะที่ท่านนำเครื่องบูชาไปถวายยังพระแท่น ถ้าระลึกได้ว่าพี่น้องของท่านมีข้อบาดหมางกับท่านแล้ว ²⁴จงวางเครื่องบูชาไว้หน้าพระแท่น กลับไปคืนดีกับพี่น้องเสียก่อน แล้วจึงค่อยกลับมาถวายเครื่องบูชานั้น ²⁵จงคืนดีกับคู่ความของท่านขณะที่กำลังเดินทางไปศาลด้วยกัน มิฉะนั้น คู่ความจะมอบท่านแก่ผู้พิพากษา และผู้พิพากษาจะมอบท่านให้ผู้คุม ซึ่งจะขังท่านในคุก ²⁶เราบอกความจริงแก่ท่านว่า ท่านจะออกจากคุกไม่ได้ จนกว่าท่านจะชำระหนี้จนเศษสตางค์สุดท้าย”

²⁷“ท่านได้ยินคำกล่าวที่ว่า อย่าล่วงประเวณี ²⁸แต่เรากล่าวแก่ท่านทั้งหลายว่า ผู้ใดมองหญิงด้วยความใคร่ ก็ได้ล่วงประเวณีกับนางในใจแล้ว ²⁹ถ้าตาขวาของท่านเป็นเหตุให้ท่านทำบาป จงควักมันทิ้งเสีย เพราะเพียงแต่เสียอวัยวะส่วนเดียว ยังดีกว่าปล่อยให้ร่างกายทั้งหมดของท่านตกนรก ³⁰ถ้ามือขวาของท่านเป็นเหตุให้ท่านทำบาป จงตัดมันทิ้งเสีย เพราะเพียงแต่เสียอวัยวะส่วนเดียว ยังดีกว่าปล่อยให้ร่างกายทั้งหมดตกนรก”

³¹“มีคำกล่าวว่า ผู้ใดจะหย่ากับภรรยา ก็จงทำหนังสือหย่ามอบให้นาง ³²แต่เรากล่าวแก่ท่านทั้งหลายว่า ผู้ใดที่หย่ากับภรรยา ยกเว้นกรณีแต่งงานไม่ถูกต้องตามกฎหมายⁿ ก็เท่ากับทำให้นางล่วงประเวณี และผู้ใดที่แต่งงานกับหญิงที่ได้หย่าร้าง ก็ล่วงประเวณีด้วย”

³³“ท่านยังได้ยินคำกล่าวแก่คนโบราณว่า อย่าผิดคำสาบาน แต่จงทำตามที่ได้สาบานไว้ต่อองค์พระผู้เป็นเจ้า ³⁴แต่เราบอกท่านทั้งหลายว่า อย่าสาบานเลย อย่าอ้างถึงสวรรค์ เพราะเป็นที่ประทับของพระเจ้า ³⁵อย่าอ้างถึงแผ่นดิน เพราะเป็นที่รองพระบาทของพระองค์ อย่าอ้างถึงกรุงเยรูซาเล็ม เพราะเป็นนครหลวงของพระมหากษัตริย์ ³⁶อย่าอ้างถึงศีรษะของท่าน เพราะท่านไม่อาจเปลี่ยนผมสักเส้นให้เป็นดำเป็นขาวได้ ³⁷ท่านจงพูดเพียงว่า ‘ใช่’ หรือ ‘ไม่ใช่’^o คำพูดที่มากไปกว่านั้นมาจากมารร้าย”

³⁸“ท่านเคยได้ยินเขากล่าวว่า ‘ตาต่อตา ฟันต่อฟัน’ ³⁹แต่เรากล่าวแก่ท่านทั้งหลายว่า อย่าโต้ตอบคนชั่ว^p ผู้ใดตบแก้มขวาของท่าน จงหันแก้มซ้ายให้เขาด้วย ⁴⁰ผู้ใดอยากฟ้องท่านที่ศาลเพื่อจะได้เสื้อยาวของท่าน^q ก็จงแถมเสื้อคลุมให้เขาด้วย ⁴¹ผู้ใดจะเกณฑ์ให้ท่านเดินไปกับเขาหนึ่งหลัก จงไปกับเขาสองหลักเถิด ⁴²ผู้ใดขออะไรจากท่าน ก็จงให้ อย่าหันหลังให้ผู้ที่มาขอยืมสิ่งใดจากท่าน”

⁴³“ท่านทั้งหลายได้ยินคำกล่าวว่า จงรักเพื่อนบ้าน จงเกลียดศัตรู^{r 44}แต่เรากล่าวแก่ท่านว่า จงรักศัตรู^s จงอธิษฐานภาวนาให้ผู้ที่เบียดเบียนท่าน^{t 45}เพื่อท่านจะได้เป็นบุตรของพระบิดาเจ้าสวรรค์ พระองค์โปรดให้ดวงอาทิตย์ของพระองค์ขึ้นเหนือคนดีและคนชั่ว โปรดให้ฝนตกเหนือคนชอบธรรมและคนอธรรม ⁴⁶ถ้าท่านรักแต่คนที่รักท่าน ท่านจะได้บำเหน็จรางวัลอะไรเล่า บรรดาคนเก็บภาษี^uมิได้ทำเช่นนี้ดอกหรือ ⁴⁷ถ้าท่านทักทายแต่พี่น้องของท่านเท่านั้น ท่านทำอะไรพิเศษเล่า คนต่างศาสนามิได้ทำเช่นนี้ดอกหรือ ⁴⁸ฉะนั้น ท่านจงเป็นคนดีอย่างสมบูรณ์ ดังที่พระบิดาเจ้าสวรรค์ของท่าน ทรงความดีอย่างสมบูรณ์เถิด”

5 a จิตตารมณ์ใหม่ของพระอาณาจักรของพระเจ้า (4:17 เชิงอรรถ f) ได้รับการอธิบายในปฐมเทศนา ซึ่งไม่มีในพระวรสารของมาระโก ลูกากล่าวถึงปฐมเทศนาในรูปแบบที่ต่างไป (ลก 6:20-49) ไม่มีเรื่องเกี่ยวข้องกับกฎหมายและธรรมเนียมของชาวยิว (มธ 5:17-6:18) ซึ่งไม่เป็นที่สนใจสำหรับผู้อ่าน มัทธิวรวบรวมพระวาจาที่พระเยซูเจ้าตรัสไว้ในโอกาสต่างๆ เข้าด้วยกัน เพื่อสร้างภาพรวมที่สมบูรณ์ คำปราศรัยที่ มธ รวบรวมมาเรียบเรียงไว้นี้กล่าวถึงเรื่องสำคัญ 5 เรื่อง (1) จิตตารมณ์ซึ่งบุตรแห่งพระอาณาจักรควรจะมีในการดำเนินชีวิต (5:3-48) (2) วิธีการปฏิบัติตามกฎหมายและธรรมเนียมยิวให้สมบูรณ์ขึ้น (6:1-18) (3) การตัดใจจากทรัพย์สมบัติ (6:19-34) (4) ท่าทีต่อเพื่อนมนุษย์ (7:1-12) (5) การเข้าในพระอาณาจักรเรียกร้องให้ตัดสินใจอย่างมั่นคงแน่วแน่ ซึ่งแสดงออกในกิจการ (7:13-27)

^b “ภูเขา” หมายถึงเนินแห่งหนึ่งใกล้เมืองคาเปอรนาอุม

^c “ผู้...ย่อมเป็นสุข” พระคัมภีร์พันธสัญญาเดิมใช้สูตรเช่นนี้แสดงความยินดีต่อผู้มีความเลื่อมใสศรัทธา มีความปรีชาฉลาดและความร่ำรวย (สดด 1:1-2; 33:12; 127:5-6; สภษ 3:3; บสร 31:8) พระเยซูเจ้าทรงกล่าวตามความนึกคิดของบรรดาประกาศกว่าความยากจนก็มีส่วนร่วมรับพระพรเหล่านี้ด้วย “ความสุขแท้” สามประการแรก (5:3-5; ลก 6:20-21) ประกาศว่าบุคคลที่คนทั่วไปคิดว่าเป็นคนน่าสงสารและอับโชคนั้นเป็นผู้มีโชค เพราะเป็นผู้สมควรจะรับพระพรของพระอาณาจักร “ความสุขแท้” ประการอื่นๆ เกี่ยวข้องกับท่าทีทางความประพฤติของมนุษย์โดยตรง ยังมี “ความสุขแท้” ประการอื่นในพระวรสารอีกด้วย เช่น ใน 11:6; 13:16; 24:46 ลก 11:27-28 (และดู ลก 1:45 วว 1:3; 14:13)

 ^d คำว่า “ยากจน” มีใช้แล้วในความหมายของคุณลักษณะทางจิตใจในหนังสือเศฟันยาห์ (ดู ศฟย 2:3 เชิงอรรถ d) มัทธิวทำให้ความหมายนี้ชัดโดยเติมคำว่า “มีใจ” ซึ่งไม่พบในลูกา “คนยากจน” และ “คนต่ำต้อย” ไม่มีใครคุ้มครองและมักถูกข่มเหงจึงเป็นผู้ที่เปิดรับพระอาณาจักร และนี่คือความคิดหลักใน “ความสุขแท้” ของมัทธิว (เทียบ ลก 4:18; 7:22=มธ 11:5; ลก 14:13; ยก 2:5) “ความยากจน” มีความหมายเดียวกันกับ “ความเป็นเด็กทางจิต” เป็นเงื่อนไขที่จำเป็นเพื่อเข้าพระอาณาจักร (18:1 เชิงอรรถ f = มก 9:33ฯ เทียบ มธ 11:25ฯ//; ลก 9:46ฯ) พระเจ้าทรงเปิดเผยธรรมล้ำลึกให้แก่ “ทารก” หรือ “เด็กเล็กๆ” nepioi (เทียบ ลก 12:32; 1 คร 1:26ฯ) เขาเหล่านี้คือ “คนยากจน” ptochoi “ผู้ต่ำต้อย” tapeinoi (18:4; 23:12; ลก 1:48, 52; 14:11; 18:14) และคนเหล่านี้คือ “คนสุดท้าย” ตรงข้ามกับ “คนแรก” (มก 9:35) คือ “ผู้เล็กน้อย” หรือ “คนธรรมดา” ตรงข้ามกับ “ผู้ยิ่งใหญ่” (ลก 9:48; มธ 19:30//; 20:26//; ลก 17:10) ถึงแม้ว่าสูตรใน 5:3 จะเน้นจิตตารมณ์ความยากจนทั้งสำหรับคนรวยและคนยากจน พระเยซูเจ้าก็ทรงตระหนักถึงความยากจนจริงๆ โดยเฉพาะสำหรับบรรดาศิษย์ (6:19ฯ; เทียบ 4:18ฯ//; 6:25//; ลก 12:33ฯ; เทียบ ลก 5:1ฯ; มธ 9:9//; 19:21//, 27; เทียบ มก 10:28//; ดู กจ 2:44ฯ; 4:32ฯ) พระองค์ทรงเป็นแบบฉบับในด้านความยากจน (8:20//; ลก 2:7) และในด้านความต่ำต้อย (มธ 11:29; 20:28//; 21:5; ยน 13:12ฯ; เทียบ 2 คร 8:9; ฟป 2:7ฯ) พระองค์ทรงชี้ให้เห็นว่าทรงเป็นหนึ่งเดียวกับคนต่ำต้อยและโชคร้าย (25:45; เทียบ 18:5ฯ//)

^e สำเนาโบราณบางฉบับสลับข้อ 5 กับข้อ 4 “ผู้อ่อนโยน” หมายถึงคนสามัญที่ไม่มีความสำคัญในสังคม เป็นไปได้ที่ข้อนี้เป็นเพียงคำอธิบายความหมายของข้อ 3 “คนมีใจยากจน” จึงแทรกเข้ามาเป็นข้อ 4 หากละข้อนี้ออกไป จำนวนของ “ความสุขแท้” จะเหลือเพียงเจ็ดประการ (ดู 6:9 เชิงอรรถ d)

^f บรรดาศิษย์เป็นผู้สืบตำแหน่งของบรรดาประกาศก (เทียบ 10:41; 13:17; 23:34)

^g ถังใช้เป็น “เครื่องตวง” ในสมัยโบราณ เครื่องตวงนี้เป็นภาชนะมีขา การวางตะเกียงใต้ถังในที่นี้จึงเป็นการซ่อนตะเกียงไว้ใต้ภาชนะนี้ เหมือนกับวางใต้เตียงใน มก 4:21ฯ มิใช่เป็นการเอาถังมาครอบให้ไฟดับ

^h พระเยซูเจ้าเสด็จมามิใช่เพื่อทำลายธรรมบัญญัติ (ฉธบ 4:8) ทั้งมิใช่มาเพื่อบันดาลให้ธรรมบัญญัติศักดิ์สิทธิ์จนแตะต้องไม่ได้ แต่เสด็จมาสั่งสอนและปฏิบัติ เพื่อทำให้ธรรมบัญญัติมีรูปแบบใหม่และถาวร ดังนี้ ธรรมบัญญัติจะบรรลุถึงจุดหมายอย่างสมบูรณ์ (ดู มธ 1:22 เชิงอรรถ j; มก 1:15 เชิงอรรถ e) ความสมบูรณ์นี้จะเห็นได้ชัดในเรื่องความชอบธรรม (ข้อ 20 เทียบ 3:15; ลนต 19:15; รม 1:16 เชิงอรรถ i) ซึ่งใน มธ 5:21-48 ได้ให้ตัวอย่างที่ชัดเจนหลายประการ พระเยซูเจ้าทรงทำให้บัญญัติเดิมมีลักษณะภายในเพิ่มขึ้นและครอบคลุมไปถึงความปรารถนาในส่วนลึกด้วย (เทียบ 12:34; 23:25-28) เราจะละเว้นรายละเอียดของธรรมบัญญัติมิได้ เว้นแต่ว่าจะได้ปฏิบัติตามธรรมบัญญัตินี้อย่างสมบูรณ์แล้วเท่านั้น (ข้อ 18-19; เทียบ 13:25) ปัญหาจึงมิใช่อยู่ที่จะทำให้บทบัญญัติง่ายขึ้น แต่เป็นการปฏิบัติตามอย่างลึกซึ้งยิ่งขึ้น (11:28) ความรักซึ่งสรุปธรรมบัญญัติเดิมอยู่แล้ว (7:12; 22:34-40//) เป็นบทบัญญัติใหม่ของพระเยซูเจ้า (ยน 13:34) และทำให้ธรรมบัญญัติทั้งหมดสมบูรณ์ไป (รม 13:8-10; กท 5:14 เทียบ คส 3:14)

ⁱ “เราบอกความจริง…” ตามตัวอักษรว่า “โดยแท้จริง (amen) เรากล่าวแก่ท่าน…” คำ อาเมน (=โดยแท้จริง เมื่อใช้เริ่มต้นประโยค - สดด 41:13 เชิงอรรถ f; รม 1:25 เชิงอรรถ p) เน้นอำนาจในการยืนยันความจริง (มธ 6:2, 5, 16; ยน 1:51)

^j “คำกล่าวแก่คนโบราณ” หมายถึงธรรมประเพณีที่สอนต่อกันมา โดยเฉพาะในศาลาธรรม

^k “ไอ้โง่” แปลว่า raqa. ในภาษาอาราเมอิก ที่มัทธิวใช้ในพระวรสาร

^l “ศาลสูง” หมายถึงสภาซันเฮดรินในกรุงเยรูซาเล็ม ซึ่งต่างกับ “ศาล” ทั่วไปในเมืองต่างๆ (ข้อ 21-22)

^m “ไอ้โง่บัดซบ” เป็นความหมายทั่วไปของคำกรีก “moros” แต่ชาวยิวมักใช้คำนี้เป็นคำด่าผู้ที่ทรยศ

ⁿ “แต่งงานไม่ถูกต้องตามกฎหมาย” เช่นระหว่างญาติใกล้ชิด (ดู 19:9 เชิงอรรถ b) คำภาษากรีก “porneia” โดยทั่วไปมีความหมายว่า “การล่วงประเวณี หรือมีชู้”

^o แปลตามตัวอักษรว่า “คำพูดของท่านจงเป็นว่า ใช่ ใช่ ไม่ใช่ ไม่ใช่” ดูเหมือนว่าวลีนี้เป็นสูตรที่รู้จักกันดี (ดู 2 คร 1:17; ยก 5:12) อาจเข้าใจได้หลายอย่าง (1) แสดงความจริงตรงไปตรงมา ถ้าใช่ก็บอกว่าใช่ ถ้าไม่ใช่ ก็บอกว่าไม่ใช่ (2) แสดงความจริงใจ คำว่าใช่ หรือไม่ใช่ ที่กล่าวออกมาสอดคล้องกับ “ใช่” หรือ “ไม่ใช่” ที่อยู่ในใจ (3) เป็นการยืนยันอย่างหนักแน่น โดยกล่าวซ้ำสองหน “ใช่ ใช่” หรือ “ไม่ใช่ ไม่ใช่” เพื่อหลีกเลี่ยงไม่ต้องออกพระนามพระเจ้ามาสาบาน

^p ตัวอย่างในข้อ 39-40 กล่าวถึงความเสียหายที่ได้รับจากผู้อื่น สิ่งที่ไม่ต้องทำคือการตอบโต้ในลักษณะที่เป็นการแก้แค้น ข้อ 38 เป็นกฎเกณฑ์การกำหนดโทษสำหรับผู้พิพากษา ไม่ใช่การแก้แค้นส่วนตัว (เทียบ อพย 21:25; สดด 5:10 เชิงอรรถ c) พระวรสารมิได้ห้ามการป้องกันตัวที่สมเหตุสมผลต่อการละเมิดที่ผิด (ดู ยน 18:22ฯ) และมิได้ห้ามต่อต้านความชั่วร้ายในโลกเลย

^q การยึดเสื้อผ้าเป็นประกัน พระคัมภีร์อนุญาตให้ยึดได้แต่เสื้อคลุมตัวนอกในเวลากลางวันเท่านั้น (เทียบ อพย 22:25ฯ; ฉธบ 24:12ฯ) การยึดเสื้อยาวทำเฉพาะเมื่อขายคนเป็นทาส (เทียบ ปฐก 37:23) การยึดเสื้อยาวเป็นประกันในข้อนี้จึงเป็นการพูดเกินความจริง (เทียบ 19:24)

^r ข้อความว่า “จงเกลียดศัตรู” ไม่พบในพระคัมภีร์ น่าจะเป็นคำอธิบายเพิ่มของบรรดาธรรมาจารย์ คำว่า “เกลียด” ในที่นี้มาจากลักษณะของภาษาอาราเมอิก หมายความเพียงว่า “รักน้อยกว่า” หรือเป็นเพียงสำนวนพูดที่ต่อเนื่องของภาษาเดิม “ไม่บังคับให้รัก” (เทียบ ลก 14:25 กับ มธ 10:37) ถึงกระนั้น บสร 12:4-7 และเอกสารจากคุมราน (1QS 1:10) แสดงความรังเกียจต่อคนบาป ซึ่งไม่แตกต่างจากความเกลียดชังมากนัก บางทีพระเยซูเจ้าอาจอ้างถึงข้อความนี้ก็ได้

^s สำเนาโบราณบางฉบับเสริมว่า “จงทำดีต่อผู้ที่เกลียดชังท่าน”

^t สำเนาโบราณบางฉบับเสริมว่า “และให้ผู้ที่ทำร้ายท่าน” (เทียบ ลก 6:27ฯ)

^u “คนเก็บภาษี” เป็นผู้ที่ทำงานให้ชาวโรมันซึ่งปกครองชาวยิวในสมัยนั้น จึงถูกเหยียดหยามจากคนทั่วไป (เทียบ 9:10)